Hoewel de term 'humanisme' niet werd toegepast op een filosofie of geloofssysteem tot de Europese Renaissance, werden die vroege humanisten geïnspireerd door de ideeën en houdingen die ze ontdekten in vergeten manuscripten uit het oude Griekenland. Dit Griekse humanisme kan worden geïdentificeerd aan de hand van een aantal gemeenschappelijke kenmerken: het was materialistisch omdat het verklaringen zocht voor gebeurtenissen in de natuurlijke wereld, het waardeerde gratis onderzoek omdat het nieuwe mogelijkheden voor speculatie wilde openen, en het waardeerde de mensheid daarin het plaatste mensen in het centrum van morele en sociale belangen.
De eerste humanist
Misschien is de eerste persoon die we in zekere zin een 'humanist' kunnen noemen, Protagoras, een Griekse filosoof en leraar die rond de 5e eeuw voor Christus leefde. Protagoras vertoonde twee belangrijke kenmerken die zelfs vandaag nog steeds centraal staan in het humanisme. Ten eerste lijkt hij de mensheid tot uitgangspunt voor waarden en overweging te hebben gemaakt toen hij zijn nu beroemde uitspraak 'de mens is de maat van alle dingen' heeft gemaakt. Met andere woorden, het is niet aan de goden dat we moeten kijken bij het vaststellen van normen, maar aan onszelf.
Ten tweede was Protagoras sceptisch ten opzichte van traditionele religieuze overtuigingen en traditionele goden - zozeer zelfs dat hij werd beschuldigd van goddeloosheid en verbannen uit Athene. Volgens Diogenes Laertius beweerde Protagoras dat: "Wat goden betreft, ik heb geen middelen om te weten dat ze bestaan of niet bestaan. Voor velen zijn de obstakels die kennis belemmeren, zowel de onduidelijkheid van de vraag als de kortheid van het menselijk leven. ." Dit is zelfs vandaag een radicaal sentiment, veel minder 2500 jaar geleden.
Protagoras is misschien een van de vroegsten van wie we aantekeningen van dergelijke opmerkingen hebben, maar hij was zeker niet de eerste die zulke gedachten had en probeerde ze aan anderen te leren. Hij was ook niet de laatste: ondanks zijn ongelukkige lot door toedoen van de Atheense autoriteiten, volgden andere filosofen uit die tijd dezelfde lijnen van humanistisch denken.
Ze probeerden de werking van de wereld vanuit een naturalistisch perspectief te analyseren in plaats van als willekeurige acties van een of andere god. Deze zelfde naturalistische methodologie werd ook toegepast op de menselijke conditie, omdat ze esthetiek, politiek, ethiek, enzovoort wilden begrijpen. Ze waren niet langer tevreden met het idee dat normen en waarden in dergelijke gebieden van het leven eenvoudig werden doorgegeven van vorige generaties en / of van de goden; in plaats daarvan probeerden ze ze te begrijpen, te evalueren en te bepalen in welke mate een van hen gerechtvaardigd was.
Meer Griekse humanisten
Socrates, de centrale figuur in Plato's Dialogen, pakt traditionele standpunten en argumenten uit, onthult hun zwakke punten en biedt onafhankelijke alternatieven. Aristoteles probeerde normen te codificeren, niet alleen van logica en reden maar ook van wetenschap en kunst. Democritus pleitte voor een puur materialistische verklaring van de natuur en beweerde dat alles in het universum uit kleine deeltjes bestaat en dat dit de ware realiteit is, niet een spirituele wereld buiten ons huidige leven.
Epicurus nam dit materialistische perspectief op de natuur over en gebruikte het om zijn eigen ethische systeem verder te ontwikkelen, met het argument dat het genieten van deze huidige, materiële wereld het hoogste ethische goed is waarnaar een persoon kan streven. Volgens Epicurus zijn er geen goden om ons te behagen of die ons leven zouden kunnen verstoren - wat we hier en nu hebben is alles wat ons zou moeten bezighouden.
Natuurlijk lag het Griekse humanisme niet alleen in de overpeinzingen van sommige filosofen - het werd ook uitgedrukt in politiek en kunst. Bijvoorbeeld, de beroemde begrafenisoratie, geleverd door Pericles in 431 v.Chr. Als eerbetoon aan degenen die stierven tijdens het eerste jaar van de Peloponnesische oorlog, maakt geen melding van goden of zielen of een hiernamaals. In plaats daarvan benadrukt Pericles dat degenen die werden gedood dit deden omwille van Athene en dat ze zouden voortleven in de herinneringen van zijn burgers.
Griekse dramaturg Euripides satiriseerde niet alleen de Atheense tradities, maar ook de Griekse religie en de aard van de goden die zo'n grote rol in het leven van veel mensen speelden. Sophocles, een andere toneelschrijver, benadrukte het belang van de mensheid en de wonderlijkheid van de creaties van de mensheid. Dit zijn slechts enkele van de Griekse filosofen, kunstenaars en politici wier ideeën en acties niet alleen een breuk met een bijgelovig en bovennatuurlijk verleden vertegenwoordigden maar ook een uitdaging vormden voor de systemen van religieuze autoriteit in de toekomst.
