Gedurende bijna twee millennia is het boeddhisme verdeeld in twee grote scholen, Theravada en Mahayana. Geleerden hebben het Theravada-boeddhisme als 'origineel' gezien en Mahayana als een uiteenlopende school die zich afsplitste, maar moderne wetenschap trekt dit perspectief in twijfel.
De precieze oorsprong van het Mahayana-boeddhisme is iets mysterieus. Het historische record laat zien dat het opkwam als een onderscheidende school tijdens de 1e en 2e eeuw CE. Daarvoor was het zich echter al lange tijd geleidelijk aan het ontwikkelen.
Historicus Heinrich Dumoulin schreef dat "Sporen van Mahayana-leer al in de oudste boeddhistische geschriften voorkomen. Hedendaagse wetenschap neigt ertoe de overgang van Mahayana te beschouwen als een geleidelijk proces dat mensen destijds nauwelijks opmerkten." [Dumoulin, Zen Buddhism: A History, Vol. 1, India en China (Macmillan, 1994), p. 28]
Het grote schisma
Ongeveer een eeuw na het leven van de Boeddha splitste de sangha zich in twee grote facties, genaamd Mahasanghika ("van de grote sangha") en Sthavira ("de oudsten"). De redenen voor deze splitsing, het Grote Schisma genoemd, zijn niet helemaal duidelijk, maar hadden waarschijnlijk betrekking op een geschil over de Vinaya-Pitaka, regels voor de kloosterorden. Sthavira en Mahasanghika splitsten zich vervolgens op in verschillende andere facties. Theravada-boeddhisme is ontstaan uit een Sthavira-subschool die in de 3e eeuw v.Chr. In Sri Lanka is opgericht.
Al geruime tijd werd gedacht dat Mahayana evolueerde van Mahasanghika, maar recentere studiebeurzen onthullen een complexer beeld. De Mahayana van vandaag heeft een beetje Mahasanghika-DNA bij wijze van spreken, maar het bevat ook sporen van lang geleden Sthavira-sekten. Het lijkt erop dat Mahayana wortels heeft in verschillende vroege scholen van het boeddhisme, en op een of andere manier kwamen de wortels samen. Het historische Grote Schisma heeft misschien weinig te maken gehad met de uiteindelijke scheiding tussen Theravada en Mahayana.
Mahayana-kloosterorden volgen bijvoorbeeld geen Mahasanghika-versie van de Vinaya. Tibetaans boeddhisme erfde zijn Vinaya van een Sthavira-school genaamd Mulasarvastivada. Kloosterorden in China en elders volgen een Vinaya die is bewaard door de Dharmaguptaka, een school uit dezelfde tak van Sthavira als Theravada. Deze scholen zijn ontstaan na het Grote Schisma.
Het grote voertuig
Ergens in de 1e eeuw v.Chr. Werd de naam Mahayana of 'groot voertuig' gebruikt om een onderscheid te maken met 'Hinayana' of het 'kleinere voertuig'. De namen wijzen op een opkomende nadruk op de verlichting van alle wezens, in tegenstelling tot individuele verlichting. Het Mahayana-boeddhisme bestond echter nog niet als een afzonderlijke school.
Het doel van individuele verlichting leek sommigen tegenstrijdig te zijn. De Boeddha leerde dat er geen permanent zelf of ziel in ons lichaam woont. Als dat het geval is, wie is het dan dat verlicht is?
Draaien van het Dharmawiel
Mahayana-boeddhisten spreken over de drie bochten van het Dharmawiel. De eerste ommekeer was de leer van de vier nobele waarheden door Shakyamuni Boeddha, wat het begin was van het boeddhisme.
De tweede ommekeer was de leer van sunyata, of leegte, die een hoeksteen is van Mahayana. Deze doctrine werd uiteengezet in de Prajnaparamita sutras, waarvan de eerste dateert uit de 1e eeuw v.Chr. Nagarjuna (ca. 2e eeuw CE) ontwikkelde deze doctrine volledig in zijn filosofie van Madhyamika.
De derde ommekeer was de Tathagatagarbha-leer van de Boeddha-natuur, die rond de 3e eeuw na Christus ontstond. Dit is een andere hoeksteen van Mahayana.
Yogacara, een filosofie die oorspronkelijk is ontwikkeld in een Sthavira-school genaamd Sarvastivada, was een nieuwe mijlpaal in de geschiedenis van Mahayana. De oprichters van Yogacara waren oorspronkelijk Sarvastivada-geleerden die in de 4e eeuw CE leefden en die Mahayana kwamen omarmen.
Sunyata, Buddha Nature en Yogacara zijn de belangrijkste doctrines die Mahayana onderscheiden van Theravada. Andere belangrijke mijlpalen in de ontwikkeling van Mahayana zijn Shantideva's "Way of the Bodhisattva" (ca. 700 CE), die de bodhisattva-gelofte in het centrum van de Mahayana-praktijk plaatste.
In de loop der jaren is Mahayana onderverdeeld in meer scholen met uiteenlopende praktijken en doctrines. Deze verspreidden zich van India naar China en Tibet, vervolgens naar Korea en Japan. Vandaag de dag is Mahayana de dominante vorm van het boeddhisme in die landen.
