Dharma (Sanskriet) of dhamma (Pali) is een woord dat boeddhisten vaak gebruiken. Het verwijst naar het tweede juweel van de Drie Juwelen van het Boeddhisme Boeddha, dharma, sangha. Het woord wordt vaak gedefinieerd als 'de leer van de Boeddha', maar dharma is echt meer dan alleen een label voor boeddhistische doctrines, zoals we hieronder zullen zien.
Het woord dharma komt van de oude religies van India en is te vinden in de hindoeïstische en jain-leer, evenals in het boeddhisme. De oorspronkelijke betekenis ervan is zoiets als 'natuurwet'. Het kernwoord dham betekent "hooghouden" of "ondersteunen". In deze brede zin, die veel religieuze tradities gemeen heeft, is dharma datgene dat de natuurlijke orde van het universum hooghoudt. Deze betekenis maakt ook deel uit van het boeddhistische begrip.
Bovendien ondersteunt dharma de praktijk van degenen die ermee in harmonie zijn. Op dit niveau verwijst dharma naar ethisch gedrag en gerechtigheid. In sommige hindoe-tradities wordt dharma gebruikt als 'heilige plicht'. Zie "Wat is dharma?" Voor meer informatie over het hindoe-perspectief van het woord dharma. van Subhamoy Das.
Dhamma in het boeddhisme van Theravada
De monnik en geleerde Theravadin Walpola Rahula schreef:
Er is geen term in de boeddhistische terminologie breder dan dhamma. Het omvat niet alleen de geconditioneerde dingen en toestanden, maar ook het niet-geconditioneerde, het Absolute Nirvana. Er is niets in het universum of daarbuiten, goed of slecht, geconditioneerd of niet-geconditioneerd, relatief of absoluut, dat niet is opgenomen in deze term. [ What the Buddha Taught (Grove Press, 1974), p. 58]
Dhamma is de aard van wat is; de waarheid van wat de Boeddha onderwees. In het Theravada-boeddhisme wordt het, zoals in het citaat hierboven, soms gebruikt om alle factoren van het bestaan aan te duiden.
Thanissaro Bhikkhu schreef dat "Dhamma, op extern niveau, verwijst naar het pad van beoefening dat de Boeddha zijn volgelingen onderwees". Deze Dhamma heeft drie betekenisniveaus: de woorden van de Boeddha, de beoefening van zijn leer en het bereiken van verlichting . Dhamma is dus niet alleen doctrines - het is lesgeven plus oefening plus verlichting.
De late Boeddhadasa Bhikkhu leerde dat het woord dhamma een viervoudige betekenis heeft. Dhamma neemt de fenomenale wereld op zoals deze is; de natuurwetten; de taken die moeten worden uitgevoerd in overeenstemming met de natuurwetten; en de resultaten van het vervullen van dergelijke taken. Dit komt overeen met de manier waarop dharma / dhamma in de Veda's werd begrepen.
Buddhadasa leerde ook dat dhamma zes attributen heeft. Ten eerste werd het volledig onderwezen door de Boeddha. Ten tweede kunnen we allemaal Dhamma realiseren door onze eigen inspanningen. Ten derde is het tijdloos en aanwezig in elk onmiddellijk moment. Ten vierde staat het open voor verificatie en hoeft het niet op basis van geloof te worden aanvaard. Ten vijfde kunnen we Nirvana betreden. En ten zesde is het alleen bekend door persoonlijk, intuïtief inzicht.
Dharma in het Mahayana-boeddhisme
Mahayana-boeddhisme gebruikt over het algemeen het woord dharma om te verwijzen naar zowel de leer van de Boeddha als het besef van verlichting. Vaker wel dan niet, gebruikt het woord beide betekenissen tegelijkertijd.
Spreken over iemands begrip van dharma betekent niet zeggen hoe goed die persoon boeddhistische doctrines kan reciteren, maar over zijn staat van realisatie. In de Zen-traditie verwijst bijvoorbeeld het presenteren of toelichten van de dharma meestal naar het presenteren van een bepaald aspect van de ware aard van de werkelijkheid.
Vroege Mahayana-geleerden ontwikkelden de metafoor van "drie draaiingen van het dharma-wiel" om te verwijzen naar drie openbaringen van leringen.
Volgens deze metafoor vond de eerste ommekeer plaats toen de historische Boeddha zijn eerste preek hield over de vier nobele waarheden. De tweede ommekeer verwijst naar de perfectie van wijsheidsleer, of sunyata, die vroeg in het eerste millennium ontstond. De derde ommekeer was de ontwikkeling van de leer dat de Boeddha-natuur de fundamentele eenheid van het bestaan is, die overal doordringt.
Mahayana-teksten gebruiken soms het woord dharma om zoiets als "manifestatie van de werkelijkheid" te betekenen. Een letterlijke vertaling van de Hart Sutra bevat de regel "Oh, Sariputra, alle dharma's [zijn] leegte" ( iha Sariputra Sarva Dharma sunyata ). In feite betekent dit dat alle fenomenen (dharma's) leeg zijn (sunyata) van zelfessentie.
Je ziet dit gebruik ook in de Lotus Soetra; dit komt bijvoorbeeld uit hoofdstuk 1 (vertaling Kubo en Yuyama):
Ik zie bodhisattvas
Die het essentiële karakter hebben waargenomen
Van alle dharma's om zonder dualiteit te zijn,
Net als lege ruimte.
Hier betekent "alle dharma's" zoiets als "alle verschijnselen".
Het Dharma-lichaam
Zowel Theravada als Mahayana boeddhisten spreken van het "dharma-lichaam" ( dhammakaya of dharmakaya ). Dit wordt ook het 'waarheidslichaam' genoemd.
Heel eenvoudig, in het Theravada-boeddhisme, wordt een Boeddha (een verlicht wezen) beschouwd als de levende belichaming van dharma. Dit betekent echter niet dat het fysieke lichaam van een Boeddha ( rupa-kaya ) hetzelfde is als dharma. Het komt wat dichterbij om te zeggen dat de dharma zichtbaar of tastbaar wordt in een Boeddha.
In het Mahayana-boeddhisme is de dharmakaya een van de drie lichamen (tri-kaya) van een Boeddha. De dharmakaya is de eenheid van alle dingen en wezens, ongemanifesteerd, voorbij het bestaan en niet-bestaan.
Kortom, het woord dharma is bijna ondefinieerbaar. Maar voor zover het kan worden gedefinieerd, kunnen we zeggen dat dharma zowel de essentiële aard van de werkelijkheid is als ook de leringen en praktijken die de realisatie van die essentiële aard mogelijk maken.
