Als we het hebben over een verlicht wezen, wie is dat dan? Dit is geen eenvoudige vraag. Als de samenvloeiing van attributen die we identificeren als 'ik' geen zelfessentie heeft, wie is het wezen dat verlicht is ? Het kan zijn dat een verlicht wezen alles weet en alles ziet. Maar als we verlicht zouden zijn, zou dit verlichte wezen dan dezelfde persoon zijn die onze tanden poetst en onze sokken draagt?
Spirituele zoekers denken vaak aan verlichting als iets dat we zouden kunnen verkrijgen dat ons huidige zelf tot iets beters zal maken. En ja, binnen het Boeddhisme wordt verlichting vaak gesproken als iets dat is verkregen of verkregen, maar er zijn subtiele maar significante verschillen in hoe dit wordt begrepen.
Verlichte wezens in het Theravada-boeddhisme
In het Theravada-boeddhisme zijn de twee indelingen van het verlichte wezen dat je het vaakst tegenkomt Boeddha's en arahants (of, in het Sanskriet, arhats; 'waardig'). Zowel Boeddha's als arahants hebben onderscheidende wijsheid verkregen; beide zijn gezuiverd van verontreinigingen; beide hebben Nirvana verkregen.
Het primaire verschil tussen een Boeddha en een arahant is dat een Boeddha iemand is die een pad naar verlichting in een bepaald tijdperk tot stand brengt. Theravada houdt vast dat er slechts één Boeddha is binnen een tijdperk, en Gautama Boeddha, of de historische Boeddha, was de eerste persoon in onze tijd die verlichting realiseerde en anderen leerde hoe ze dit voor zichzelf konden realiseren. Hij is de Boeddha van onze tijd. Volgens de Pali Tipitika waren er minstens vier eeuwen vóór deze, allemaal met hun eigen Boeddha's. Andere bronnen vermelden zeven eerdere boeddha's.
De term bodhisattva, 'verlichting zijnde', wordt in het algemeen geassocieerd met het Mahayana-boeddhisme en zal hieronder uitvoeriger worden besproken. Maar bodhisattva's verschijnen hier en daar in de Pali-geschriften van het Theravada-boeddhisme. Een bodhisattva kan een persoon van groot spiritueel niveau zijn, maar nog geen Boeddha, of een persoon die in een toekomstig leven een Boeddha zou kunnen worden.
Maar dit beantwoordt nog steeds niet helemaal de vraag: "wie is het wezen dat verlicht is"? In de Pali-geschriften was de Boeddha duidelijk dat het lichaam niet het zelf is, noch is er een 'zelf' dat het lichaam bewoont of de eigenschappen van de Skandha's. Een verlicht wezen kan vrij zijn van ziekte, ouderdom en dood, maar het fysieke lichaam zelfs van de Boeddha bezweek aan deze dingen.
Als een student van Mahayana aarzel ik om het Theravada-begrip van 'verlicht wezen' uit te leggen, omdat ik vermoed dat dit een subtiele lering is die tijd nodig heeft om waar te nemen, en het kan zijn dat alleen de verlichte het waarneemt. Maar dit leidt ons naar de weergave van Mahayana.
Verlichte wezens in het Mahayana-boeddhisme
In het Mahayana-boeddhisme zijn er veel iconische verlichte wezens, waaronder talloze boeddha's en transcendente bodhisattva's, plus dharmapala's en andere mythische wezens.
Vooral in Mahayana, als we het over verlichte wezens hebben, moeten we ervoor zorgen hoe we dit begrijpen. In het bijzonder de Diamond Sutra staat vol waarschuwingen over claims van en gehechtheden aan individuele verlichting, attributen of verdiensten. Het bezit van attributen is een illusie, zegt het. "Verlicht wezen" is slechts een aanduiding die door niemand kan worden opgeëist.
Het bodhisattva-ideaal van Mahayana is het verlichte individu dat zweert het Nirvana niet binnen te gaan totdat alle wezens verlicht zijn. Mijn begrip is dat dit niet over altruïsme gaat, maar het feit dat, zoals Mahayana het begrijpt, dat verlichting nu werkt. Verlichting is de essentiële aard van alle wezens; "individuele verlichting" is een oxymoron.
Commentaren op de Diamond wijzen vaak op de Trikaya, de drie lichamen van Boeddha, en herinneren ons eraan dat het Waarheidslichaam, de dharmakaya, geen onderscheidende eigenschappen vertoont. De dharmakaya zijn alle wezens, niet te onderscheiden en niet gemanifesteerd, dus in de dharmakaya kunnen we niemand scheiden en hem speciaal noemen.
Mijn begrip is dat wanneer we het hebben over een verlicht wezen, we het niet hebben over een fysiek individu dat een speciaal kenmerk bezit. Het gaat meer om een manifestatie van de verlichting die we allemaal zijn. Verlichting realiseren is niet een kwestie van iets nieuws verwerven, maar onthullen wat altijd aanwezig was, zelfs als je je daar niet bewust van was.
Maar als we het hebben over het lichaam dat eet en slaapt en sokken draagt, hebben we het over het nirmanakaya-lichaam. Mijn begrip van de Zen-leer is dat, al dan niet verlicht, dit nirmanakaya-lichaam nog steeds onderhevig is aan oorzaak en gevolg, en nog steeds onderhevig is aan fysieke beperkingen. Natuurlijk zijn de drie lichamen niet echt gescheiden, dus het 'verlichte wezen' is noch een individu dat wordt gezegd noch verlicht.
Koper let op
Ik realiseer me dat deze verklaring verwarrend kan zijn. Het belangrijke punt - en ik kan dit niet genoeg benadrukken - is dat binnen het boeddhisme een leraar die zich assertief adverteert als verlicht - vooral "volledig verlicht" - met grote achterdocht moet worden beschouwd. Hoe meer de leraar zich ook realiseert, hoe minder waarschijnlijk hij of zij beweert over zijn eigen spirituele prestaties.
Beweringen dat een naar verluidt verlicht wezen een soort lichamelijke transformatie heeft ondergaan, moeten worden beschouwd met verschillende grote korrels zout. Enkele jaren geleden testte een Amerikaanse leraar van Tibetaanse afkomst positief voor het AIDS-virus, maar bleef seksueel actief, denkend dat zijn verlichte lichaam het virus zou transformeren in iets onschadelijks. Nou, hij stierf aan AIDS, maar niet voordat hij andere mensen infecteerde. Blijkbaar heeft hij nooit de vraag onderzocht wie het wezen is dat diep genoeg is verlicht .
En probeer niet onder de indruk te zijn van zelfbenoemde verlichte meesters die wonderen verrichten als bewijs. Zelfs in de veronderstelling dat de man op water kan lopen en konijnen uit hoeden kan toveren, waarschuwen heel veel boeddhistische geschriften dat het beoefenen van magische krachten niet hetzelfde is als verlichting. Er zijn veel verhalen in veel soetra's over monniken die oefenden om bovennatuurlijke krachten te ontwikkelen die vervolgens tot een slecht einde kwamen.
