Onder alle leerstellingen van de Boeddha zijn die over de aard van het zelf het moeilijkst te begrijpen, maar toch staan ze centraal in spirituele overtuigingen. In feite is "het volledig waarnemen van de aard van het zelf" een manier om verlichting te definiëren.
De vijf skandha's
De Boeddha onderwees dat een individu een combinatie is van vijf aggregaten van het bestaan, ook wel de vijf skandha's of de vijf hopen genoemd:
- Het formulier
- Gevoel
- Perceptie
- Geestelijke formaties
- Bewustzijn
Verschillende scholen van het boeddhisme interpreteren de skandha's op enigszins verschillende manieren. Over het algemeen is de eerste skandha onze fysieke vorm. De tweede bestaat uit onze gevoelens - zowel emotioneel als fysiek - en onze zintuigen - zien, horen, proeven, aanraken, ruiken.
De derde skandha, perceptie, neemt het meeste van wat we denken noemen op - conceptualisatie, cognitie, redeneren. Dit omvat ook de herkenning die optreedt wanneer een orgel in contact komt met een object. Perceptie kan worden gezien als 'dat wat identificeert'. Het waargenomen object kan een fysiek object of een mentaal object zijn, zoals een idee.
De vierde skandha, mentale formaties, omvat gewoonten, vooroordelen en aanleg. Onze wil of wilskracht maakt ook deel uit van de vierde skandha, net als aandacht, geloof, consciëntieusheid, trots, verlangen, wraakzucht en vele andere mentale toestanden, zowel deugdzaam als niet deugdzaam. De oorzaken en gevolgen van karma zijn vooral belangrijk voor de vierde skandha.
De vijfde skandha, bewustzijn, is bewustzijn van of gevoeligheid voor een object, maar zonder beeldvorming. Als er eenmaal bewustzijn is, kan de derde skandha het object herkennen en er een conceptwaarde aan toekennen, en de vierde skandha kan reageren met verlangen of afkeer of een andere mentale formatie. De vijfde skandha wordt in sommige scholen uitgelegd als een basis die de ervaring van het leven met elkaar verbindt.
Het zelf is geen zelf
Wat het belangrijkste is om te weten over de skandha's is dat ze leeg zijn. Het zijn geen kwaliteiten die een individu bezit, omdat er geen zelf is dat ze bezit. Deze doctrine van geen-zelf wordt anatman of anatta genoemd .
Heel fundamenteel leerde de Boeddha dat 'jij' geen integrale, autonome entiteit bent. Het individuele zelf, of wat we het ego zouden kunnen noemen, wordt correcter beschouwd als een bijproduct van de skandha's.
Op het eerste gezicht lijkt dit nihilistisch te zijn. Maar de Boeddha leerde dat als we de waan van het kleine, individuele zelf kunnen doorzien, we dat ervaren wat niet onderhevig is aan geboorte en dood.
Twee weergaven
Voorbij dit punt verschillen Theravada-boeddhisme en Mahayana-boeddhisme over hoe anatman wordt begrepen. Meer dan wat dan ook is het het verschillende begrip van het zelf dat de twee scholen definieert en scheidt.
Heel fundamenteel beschouwt Theravada anatman als bedoeld dat het ego of de persoonlijkheid van een individu een keten en waan is. Eenmaal bevrijd van deze waan, kan het individu genieten van de zaligheid van Nirvana.
Mahayana daarentegen beschouwt alle fysieke vormen als nietig van het intrinsieke zelf, de leer die shunyata wordt genoemd, wat 'leegte' betekent. Het ideaal in Mahayana is om alle wezens samen te laten verlichten, niet alleen uit een gevoel van compassie m omdat we niet echt gescheiden, autonome wezens zijn.
